KROJENJE SRPSKE SUDBINE: Ustavno rasturanje Jugoslavije od Drugog zasedanja Avnoja do 1974. godine

JOŠ krajem XVIII i početkom XIX veka, poznati intelektualci i progresivni političari, motivisani plemenitom idejom, zalagali su se za ujedinjenje slovenskih naroda na Balkanu, pre svega, radi ostvarivanja njihovog nezavisnog položaja i oslobođenja od viševekovne vlasti Austrougarske, odnosno Otomanske imperije.

Foto privatna arhiva

Dosledna realizacija te ideje nije uspela ujedinjenjem i stvaranjem Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca 1918. godine.

Skrivene, pa i javne opstrukcije zajedničkog života bile su manifestovane i pre Drugog svetskog rata, a posebno za vreme kapitulacije kraljevine Jugoslavije i fašističke okupacije u periodu 1941–1945. godine.

Međutim, još u toku Narodnooslobodilačke borbe, već 1943. godine, na drugom  zasedanju Avnoja donete su značajne konstitutivne odluke o formiranju države ravnopravnih naroda, a to znači federativne države. Na taj način je i formalno prekinut ustavni kontinuitet sa Kraljevinom Jugoslavijom.

Tim odlukama, pored ostalog, opredeljeno je buduće federativno državno uređenje zasnovano na suverenosti konstitutivnih jugoslovenskih naroda sa njihovim pravom na samoopredeljenje. Pokazalo se međutim u praksi da se ono što je pisalo u odlukama Avnoja nikada nije ostvarivalo, da je tim odlukama za srpski narod postavljen temelj neravnopravnosti i onemogućeno pravo na samoopredeljenje. Ustav od 31. januara 1946. godine kojim je konstituisano državno uređenje Federativne Narodne Republike Jugoslavije, zadržao je neravnopravnost  srpskog naroda: razdrobljenost njegovog nacionalnog bića, bez ikakvog prava da istupa kao celina, kao i razdrobljenost Republike Srbije i srpskog naroda u njoj.

Srpski narod se nikada nije formalno izjašnjavao o poziciji koja mu je nametnuta i o navodnoj ravnopravnosti, koje defakto nije bilo.

U prvom članu Ustava iz 1946. godine utvrđeno je da je FNRJ „savezna narodna država republikanskog oblika, zajednica ravnopravnih naroda, koji su na osnovu prava na samoopredeljenje, uključujući pravo na otcepljenje, izrazili svoju volju da žive zajedno u federativnoj državi“. U tom članu navedeno je šest narodnih republika koje sačinjavaju FNRJ.

Prema članu 11 „svaka narodna republika ima svoj Ustav“, koji donosi „samostalno“ i koji treba da „održava osobenosti republike i mora biti u saglasnosti sa Ustavom FNRJ“.

Ustav iz 1946. propisao je da razgraničenje teritorija narodnih republika izvrši Narodna skupština FNRJ, s tim da se „granice narodne republike ne mogu menjati bez njenog pristanka“ (član 12). Međutim, to Narodna skupština nije izvršila, tako da je to osetljivo međunacionalno pitanje ostalo otvoreno.

Ni odlukama kojim je utvrđeno federalno uređenje, posebni akti o teritorijama i granicama republika nisu bili doneti, osim za granicu između Vojvodine i SR Hrvatske, koja nije sasvim precizno utvrđena.  I danas – gotovo  75  godina od donošenja Ustava iz 1946. ostala su otvorena granična pitanja između većine republika.  Preliminarno i neformalno granice je utvrdio uži krug političkih funkcionera KPJ. Nažalost, ostali su aktuelni granični sporovi Republike Hrvatske sa Slovenijom, BiH, Crnom Gorom i Srbijom i posle raspada Jugoslavije.

Već posle donošenja Ustava iz 1946, izvršenim ustavnim i zakonskim promenama, smanjena je vlast saveznog državnog aparata i to pre svega decentralizacijom – prenošenjem centralnih državnih kompetencija na niže državne i lokalne organe, uz istovremeno i postepeno uvođenje radničkog samoupravljanja 1950. godine.

Time je započet proces koji je trajao sve do 1974. godine, proces postupnog umanjivanja ustavnih nadležnosti i prava Jugoslavije, dok Ustavom SFRJ iz 1974. godine nisu stvoreni uslovi za njen nestanak i raspad.

Preovladali su parcijalni interesi koji su se sistemski manifestovali usvajanjem ustavnih amandmana 1968. i 1971. godine, koji su bili značajan korak ka rasturanju Jugoslavije... Načelni ustavni koncept izmenjen je amandmanom 20 kojim su autonomne pokrajine ustavnopravno izjednačene sa republikama. Na taj način je Jugoslavija bila dalje razdrobljena, a srpski narod i Srbija dalje razvlašćeni, a znatno je smanjen suverenitet federalne države.

Jugoslavija je u privrednom pogledu potpuno razjedinjena. Svi centralni (jugoslovenski) fondovi su likvidirani i preneti na republike i autonomne pokrajine, izuzev Fonda za razvoj nedovoljno razvijenih republika i pokrajina i Centralnog deviznog fonda, oko kojih je nastavljeno sporenje. Centralni devizni fond je prenet na republike i pokrajine suprotno ustavnim odredbama 1975. godine, a Fondu za razvoj su posle dvadeset godina, 1985. godine republike i pokrajine prestale da uplaćuju dotacije.

Tim amandmanima, pored ostalih pitanja, izdvojene su iz Srbije teritorije autonomnih pokrajina. Na tim teritorijama, organi Republike Srbije, iako su formalno bili organi za celu teritoriju, prema usvojenim amandmanima, nisu imali odgovarajuća zakonodavna, upravna i sudska ovlašćenja koja su kasnije još više minimizirana Ustavom iz 1974, što je još više ograničilo prava i srpskom narodu i Srbiji i povećalo njihovu neravnopravnost.

Pratite nas i putem iOS i android aplikacije